انسان و تمام موجودات جهت ادامه حیات خود نیاز به آب، غذا و استراحت کافی دارند. همه این موارد تنها در کنار نفس می‌تواند کامل شده و قطعا هیچ انسانی بدون نفس کشیدن نمی‌تواند بیش از چند دقیقه به حیات خود ادامه دهد. این موضوع از دید دانش یوگا پنهان نبوده و بخشی تحت عنوان پرانایاما یا تکنیک‌های نفس در طول هزاران سال جمع آوری و ارائه شده است که می‌تواند نقش مهمی در سلامت و آرامش انسان داشته باشد.

پرانایاما از دو واژه «پران» و «آیاما» تشکیل شده است. پرانا، انرژی حیاتی و یا انرژی‌ای است که تمام جهان هستی را احاطه کرده است. با اینکه پرانا ارتباط نزدیکی با هوایی که نفس می‌کشیم دارد، اما پرانا هوا نیست. پرانا عنصری است لطیف‌تر از هوا و می‌توان آن را به عنوان انرژی موجود در تمام ذرات کهکشان تعریف کرد. پرانایاما با به‌کارگیری نفس، باعث جریان یافتن پرانا در کانال های انرژی (نادی‌ها) در بدن پرانیک می‌شود.

پرانا، آگنی و آپانا

مواد خامی که هر موجود زنده‌ای از آن تغذیه می‌کند باید متابولیزه شود و این کار توسط آگنی (=آتش) در بدن صورت می‌پذیرد. آگنی در بدن ما با گوارش و توانایی ما در متابولیسم و جذب مواد غذایی، مرتبط است. کلمه انگلیسی “ignite” از آگنی گرفته شده است.

آپانا، که از apa به معنی «دور ریختن»، «حذف کردن» مشتق شده، به پس ماندها و مواد زایدی اشاره دارد که باید دفع شوند. اساساً، نقش پرانا در وارد کردن مواد خام به سیستم بدنی است، آگنی در مورد تبدیل آن مواد خام به تغذیه است، و آپانا در حذف هر چیزی که غیر ضروری است نقش دارد.

پرانا که در ارتباط با جذب مواد غذایی نقش دارد در قسمت بالایی سیستم بدنی ما عمل می‌کند. مواد غذایی وارد مجرای گوارش ما می‌شوند، از طریق فرآیند هضم حرکت می‌کنند و پس از پیچ و تاب زیاد، به عنوان مواد زائد به سمت پایین و بیرون حرکت می‌کنند. به هنگام حرکت و خروج و دفع مواد زائد از بدن واضح است که نیروی آپانا نقش دارد.

پرانا در فرم گازهای تنفسی وارد ریه‌های ما می‌شوند. و پس از تبادل گازها در ریه‌ها، گازهای تنفسی زائد باید دفع شوند، اما به همان روشی که وارد شده‌اند خارج می‌شوند. از این رو، نیروی آپانا، وقتی روی گازهای زائد تنفسی اثر می‌کند، باید به سمت بالا حرکت کند تا به بازدم کمک کند. پس آپانا بسته به نوع مواد زائدی که باید دفع شود آزادانه هم به سمت بالا و هم به سمت پایین حرکت می‌کند. به طوری که برای دفع گازهای تنفسی به سمت بالا و برای دفع مواد غذایی زائد به سمت پایین بدن حرکت می‌کند.

نفس کشیدن به عنوان فرایند ورود و خروج هوا به ریه‌ها تعریف می‌شود. این فرایند یعنی ورود هوا به داخل ریه‌ها و خروج گازهای زائد از ریه‌ها مستلزم حرکت و تغییر شکل حفره‌های شکمی و سینه‌ای در بدن است. بدون تغییر شکل این حفره‌های بدنی ما قادر به نفس کشیدن نیستیم.  هر دو حفره حاوی اندام‌های حیاتی هستند: حفره سینه ما شامل قلب و ریه‌ها و حفره شکمی ما شامل معده، کبد، کیسه صفرا، طحال، پانکراس، روده کوچک و بزرگ، کلیه‌ها و مثانه می‌باشد. هر دو حفره در یک انتها به محیط بیرونی باز می‌شوند؛ قفسه سینه از بالا و شکم از پایین به محیط بیرونی راه دارد. هر دو حفره شکمی و سینه‌ای به وسیله ساختار بسیار مهمی به نام دیافراگم به هم متصل هستند.

حفره شکمی ما مانند یک ساختار انعطاف‌پذیر و پر از مایع مانند یک واتربالون (بادکنک آب) تغییر شکل می دهد. وقتی یک سر واتربالون را فشار می‌دهید، انتهای دیگر آن برآمده می‌شود. به همین ترتیب نیز در حرکات تنفسی حفره شکمی، فشار در یک ناحیه باعث ایجاد برآمدگی در ناحیه دیگر می‌شود. هنگام نفس کشیدن، حفره شکمی ما تغییر شکل می‌دهد اما حجم آن تغییر نمی‌کند. در زمینه فرآیندهای زندگی به غیر از نفس کشیدن، حفره شکمی ما تغییر حجم می‌دهد. هنگامی که حجم زیادی مایع می‌نوشید یا غذای زیادی می‌خورید، حجم کلی حفره شکم شما در نتیجه بزرگ شدن اندام های شکمی (معده، روده و مثانه) افزایش می‌یابد. هر افزایش حجم در حفره شکم ما باعث کاهش متناظر در حجم حفره سینه می‌شود. به همین دلیل است که نفس کشیدن بعد از یک وعده غذایی سنگین دشوارتر است.

در مقابل، حفره سینه ما همانند آکاردئون عمل می‌کند. هنگامی که یک آکاردئون را فشار می‌دهید، حجم انتها کاهش می‌یابد و هنگامی که انتهای آن را باز می‌کنید، حجم آن افزایش می‌یابد و هوا به داخل کشیده می‌شود.

پس می‌توان گفت که نفس کشیدن، فرآیند ورود هوا به داخل و خارج کردن آن از ریه‌ها، به دلیل تغییر شکل سه بعدی در حفره‌های سینه و شکم ما ایجاد می‌شود و دیافراگم نقش اصلی در تغییر شکل سه بعدی حفره‌های سینه و شکم دارد.

از طریق بینی نفس بکشید نه دهان!

دلایل قانع کننده‌ای وجود دارد که چرا نفس کشیدن از طریق بینی سالم‌تر از نفس کشیدن از طریق دهان است. در نفس از طریق بینی هم دم و هم بازدم به وسیله بینی انجام می‌شود. هوای استنشاق شده از طریق بینی گرم می‌شود، فیلتر می‌شود، مرطوب می‌شود و توسط یک سیستم پوسته‌ای شکل از استخوان‌ها، عروق و بافت درون مجرای بینی به نام مخروط بینی، به صورت گردابی منسجم می‌چرخد. در داخل سینوس‌های بینی ما، اکسید نیتریک ترشح می‌شود که گشادکننده عروق است، به این معنی که ماهیچه‌های داخلی رگ‌های خونی شما را شل می‌کند و باعث گشاد شدن عروق می‌شود. به این ترتیب اکسید نیتریک باعث افزایش جریان خون و کاهش فشار خون می‌شود. در مقایسه با نفس از راه دهانی، نفس از طریق بینی، اکسید نیتریک بیشتری را به ریه‌ها و جریان خون منتقل می‌کند.

تاثیر صحیح نفس کشیدن

پرانا در بدن روی فعالیت های فیزیکی نظیر حرکات بدنی، خواب، ارتباطات حسی و نیز فعالیت‌های مغزی مانند احساس و تفکر تاثیر می‌گذارد. عدم تعادل بین سیستم‌های عصبی و ناهماهنگی‌های استرس‌زا در فعالیت‌های روزانه، از جریان یافتن پرانا در بدن جلوگیری کرده و موجب کاهش نیروی حیاتی و آماده شدن بدن برای قبول انوع بیماری‌ها می‌گردد.

روش‌های عملی کنترل نفس های پرانایاما، این روند را در بدن معکوس کرده و با ایجاد تعادل و جریان انداختن انرژی، بدن را در برابر بیماری‌ها مقاوم و سلامتی فرد را تضمین می‌کند.

تکنیک‌های نفس جزو دسترس‌ترین تکنیک‌های یوگا بوده که هر فردی می‌تواند در شرایط مناسب به راحتی انجام دهد. اما این موضوع بایستی مدنظر قرار گیرد که در صورت کاربرد نادرست آن می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری بر سلامت انسان داشته باشد. بنابراین لازم است این تکنیک‌ها توسط افراد مجرب و به صورت گام به گام آموزش داده شود.

ناصر صمدی