هاتا یوگا چیست و هدف آن

هاتا یوگا شاخه فیزیکی یوگا است و هدف آن انعطاف‌پذیری، به تعادل رساندن مراکز انرژیایی، چاکراها، هارمونی بین جسم-ذهن-روح و توجه آگاهانه به جسم، افکار و حواس می‌باشد.

در ادامه این مقاله از صمدی یوگا با عنوان هاتا یوگا چیست و هدف آن با ما همراه باشید تا با این شاخه فیزیکی یوگا بیشتر آشنا شوید.

مقدمه‌ای بر هاتا یوگا

هاتا یوگا یکی از شاخه‌ها و سبک‌های یوگا می‌باشد. کلمه هاتا (hatha) از کلمات سانسکریت ها (ha) به معنای خورشید و تا (tha) به معنای ماه گرفته شده است. هاتا اتحاد و هماهنگی نیروی مثبت خورشید و منفی ماه است.

در هاتا یوگا، یوگی با انجام آساناها (وضعیت‌های یوگا) و پرانایاما (تمرینات تنفسی) سعی در هماهنگی این نیروی مثبت و منفی دارد و انرژی این دو را متعادل می‌سازد.

همانطور که در هاتا یوگا پرادیپیکا آمده است: 

«هاتا یوگا مانند نردبانی است برای کسی که مشتاق رسیدن به مراحل بالاتر در راجا یوگا است. هاتا یوگا بدون راجا یوگا و راجا یوگا بدون هاتا یوگا قابل انجام نیستند. پس باید آنها را با هم تمرین کرد تا به نتیجه رسید.» 

سواتماراما به وضوح بیان می‌کند که آساناها و پرانایاما برای رسیدن به هدف راجا یوگا مورد نیاز هستند (برای آموزش راجا یوگا کلیک کنید). شاید بتوانیم وضعیت‌ها و حرکت‌‌های پیشرفته و سخت یوگا را انجام دهیم و تمرین‌های سخت پرانایاما را نیز انجام دهیم اما هرگز به درستی درک نکرده باشیم که هاتا یوگا و آساناها چیست و برای چه منظوری روی بدن خود کار می‌کنیم.

در ادامه پادکستی از استاد ناصر صمدی درباره هاتا یوگا خواهیم داشت. ایشان در بخشی از این پادکست به تفاوت آساناها در هاتا یوگا با ورزش‌های عادی می‌پردازند و شرح می‌دهند که هنگامی که در آساناها روی یک عضو کار می‌کنیم در واقع روی آن عضو مدیتیشن می‌کنیم و تمام توجه ما متمرکز می‌شود. برای شنیدن تمام صحبت‌ها به پادکست زیر گوش دهید.

فلسفه و تاریخچه هاتا یوگا چیست؟

هاتا یوگا یکی از شاخه‌های اصلی یوگاست که به‌طور ویژه بر حرکات فیزیکی (آساناها) و تمرین‌های تنفسی (پرانایاما) تمرکز دارد. واژه "هاتا" در زبان سانسکریت به "نیروی خورشید و ماه" یا "منفی و مثبت" و به کارگیری قدرت و اراده برای متعادل‌سازی انرژی‌های درونی اشاره دارد.

بنیان‌گذاران هاتا یوگا معتقد بودند که با ترکیب این حرکات و تمرکز بر تنفس، می‌توان بدن را پاکسازی و ذهن را برای مراقبه‌های عمیق‌تر آماده کرد. در متون باستانی، به ویژه "هاتا یوگا پرادیپیکا" که در قرن پانزدهم نوشته شده، راهکارهای عملی هاتا یوگا و اصول آن شرح داده شده‌اند، با این هدف که انسان بتواند هماهنگی و تعادل کامل درونی را تجربه کند.

تاریخچه هاتا یوگا به چندین قرن قبل برمی‌گردد؛ زمانی که یوگی‌ها و استادان در جستجوی شیوه‌ای برای تقویت جسم و آرامش ذهن بودند. از این روش در آغاز بیشتر برای تسلط بر انرژی‌های حیاتی و دستیابی به آرامش عمیق بهره می‌گرفتند. در واقع، هاتا یوگا به‌عنوان راهی برای آماده‌سازی بدن جهت تحمل مراقبه‌های طولانی‌مدت شناخته می‌شد و هدف آن تعادل انرژی‌های متضاد درون بدن بود.

با گذشت زمان، این تمرینات فیزیکی و ذهنی به یکی از شیوه‌های پرطرفدار تبدیل شد که نه تنها به سلامت جسمی و آرامش ذهنی کمک می‌کند، بلکه به افراد در کشف و پرورش آگاهی درونی و اتصال به خود واقعی‌شان یاری می‌رساند.

فرق هاتا یوگا با راجا یوگا

هاتا یوگا و راجا یوگا دو شاخه مکمل از یوگا هستند که هرکدام نقش خاصی در فرآیند دستیابی به تعادل درونی و خودآگاهی دارند. هاتا یوگا که شاخه فیزیکی یوگا شناخته می‌شود، بیشتر بر روی آماده‌سازی جسم از طریق حرکات بدنی (آساناها) و تمرینات تنفسی (پرانایاما) تمرکز دارد. این روش به فرد کمک می‌کند تا بدن خود را از تنش‌ها و سموم پاکسازی کند و آماده ورود به مراحل عمیق‌تر یوگا شود.

در سوی دیگر، راجا یوگا که به‌عنوان "یوگای شاهانه" شناخته می‌شود، بر روی ذهن کار می کند و به رسیدن به آرامش و آگاهی از طریق مراقبه می‌پردازد.

هشت مرحله آشتانگا یوگا، به طور کلی به دو بخش تقسیم می‌شوند: چهار مرحله اول، شامل اصول اخلاقی (یاما)، نظم شخصی (نیاما)، تمرینات بدنی (آساناها) و تنفس (پرانایاما)، بیشتر مرتبط با هاتا یوگا هستند و به آماده‌سازی جسم برای مرحله بعدی کمک می‌کنند.

چهار مرحله بعدی که شامل تمرکز (دِهارانا)، مدیتیشن (دِهیانا) و در نهایت "سامادھی" یا تجربه آگاهی کامل است، به راجا یوگا تعلق دارند و به‌طور ویژه بر کنترل ذهن و رسیدن به آرامش معنوی متمرکز هستند. 

به این ترتیب، هاتا یوگا و راجا یوگا به‌طور طبیعی یکدیگر را تکمیل می‌کنند و هرکدام نقش خاص خود را در مسیر یوگا ایفا می‌کنند.

مراحل هاتا یوگا کدامند؟

هاتا یوگا یکی از مسیرهای اصلی یوگا است که به‌طور ویژه روی هماهنگی جسم، ذهن و انرژی کار می‌کند. سه مرحله‌ اصلی هاتا یوگا عبارتند از: آساناها (حرکات بدنی)، پرانایاما (دم گستری) و شات کارماها (تکنیک‌های پاکسازی).

آساناها (حرکات بدنی)

 آساناها حرکات و وضعیت‌های بدنی هستند که با هدف افزایش انعطاف‌پذیری، قدرت و آرامش انجام می‌شوند. هر آسانا، از حرکات پایه مثل تاداسانا (حالت ایستاده) تا آساناهای پیشرفته‌ای چون سیرشاسانا (ایستادن روی سر)، به‌گونه‌ای طراحی شده است که انرژی را در کانال‌های بدن به جریان می‌اندازد، استرس را کاهش می‌دهد و ذهن را متمرکز می‌کند.

آساناها مانند یک پُل، اتصال میان جسم و ذهن را تقویت کرده و فرد را آماده‌ی ورود به لایه‌های عمیق‌تر یوگا می‌کنند.

پرانایاما (دم گستری)

پرانایاما، یا هنر تنفس آگاهانه، با تنظیم تنفس، انرژی‌های حیاتی یا "پرانا" را در بدن هدایت و متمرکز می‌سازد. تنفس‌های پرانایاما مانند نادی شودانا (تنفس متناوب) و کاپالبهاتی، نه تنها به سلامتی جسمانی و روانی کمک می‌کنند بلکه کانالی برای دستیابی به آرامش و شفافیت ذهنی فراهم می‌کنند.

با هر دم و بازدم، ذهن آرام‌تر و انرژی‌ها موزون‌تر می‌شوند. این تکنیک‌ها، فراتر از یک تمرین فیزیکی، ابزارهایی برای آگاهی و تعادل درونی‌اند که استرس و اضطراب را به‌طور طبیعی کاهش می‌دهند و فرد را به احساس سبک‌بالی و تمرکز می‌رسانند.

شات کارماها (تکنیک‌های پاکسازی)

شات کارماها به‌عنوان مجموعه‌ای از تکنیک‌های پاکسازی عمیق است که به تخلیه سموم و انرژی‌های منفی از بدن کمک می‌کنند. این تکنیک ها، از جمله نِتی برای شستشوی بینی و تریکی برای پاکسازی گلو و ریه‌ها، بدن را از هرگونه گرفتگی و انسداد پاک کرده و گردش انرژی را آزاد می‌کنند.

شات کارماها نه‌تنها سلامت جسمانی را ارتقا می‌بخشد، بلکه ذهن و عواطف را نیز به تعادل می‌رساند و آماده‌ی تجربه‌های معنوی می‌کند. این مرحله به فرد کمک می‌کند تا از سطح روزمرگی عبور کند و به فضایی از آرامش دست یابد، جایی که ذهن، بدن و روح به هماهنگی عمیق دست پیدا می‌کنند.

هدف هاتا یوگا

نگرش و انگیزه تعیین می‌کند که آیا چیزی باید یوگا نامیده شود یا خیر. یوگا صرفا یک فعالیت فیزیکی نیست. بلکه این نگرش، انگیزه و روحیه‌ای که در آن فعالیتی را انجام می‌دهیم یوگا را شکل می‌دهد. 

توجه و آگاهی

 برای پاتانجلی، هر کاری که به منظور پالایش ذهن و برای فراتر رفتن از افکار انجام شود، یوگا است.

اگر در هاتا یوگا هر وضعیت فیزیکی یوگا (آسانا) و تمرین‌های تنفسی (پرانایاما) را با آگاهی و توجه لحظه به لحظه انجام دهیم و برای کشف و لمس بخش‌های ظریف‌تر خود و فراتر از این «من» و این «بدن فیزیکی» گام برداشتیم، در این صورت می‌توانیم بگوییم که بله این یوگا است. 

هنگامی که هاتا یوگا را با این نوع کاوشگری انجام دهیم، طبیعتا ما را به سوی لایه‌های ظریف‌تر وجودمان سوق می‌دهد و باعث می‌شود به جسم و ذهن و افکار و حواس و نیز بالطبع به درون خودمان آگاه‌تر باشیم. کلاس هاتا یوگا باید از آگاهی درونی و درون‌نگری پشتیبانی کند. 

همین روند منجر به فضای غیررقابتی می‌شود که در آن کسی که در کلاس و دوره هاتا یوگا شرکت می‌کند به این ایده می‌رسد که در فضای یوگا هیچ رقابتی نیست، هیچ نمایشی نیست که در آن برای رسیدن به یک الگوی ذهنی، به بدن خود فشار بیاوریم و آسیب برسانیم.

در کلاس هاتا یوگا که با فضای یوگا عجین شده باشد هر وضعیتِ (آسانا) یوگا تبدیل به مدیتیشنِ پویا می‌شود که در آن فرد برای کشف بدن فیزیکی خود و فراتر از آن تلاش می‌کند.

تعادل مراکز انرژیایی بدن

 احتمالا در منابع مختلفی مطالب بسیار گسترده‌ای در مورد به تعادل رساندن مراکز انرژیایی بدن یا به اصطلاح چاکراها شنیده باشید و از تأثیر چاکراها در حس و حال و در زندگی و حتی درمان بیماری‌ها شنیده باشید.

شاید جالب باشد اگر بدانید که اصلی‌ترین، ساده‌ترین و طبیعی‌ترین راه برای به تعادل رساندن مراکز انرژیایی انجام وضعیت‌های یوگا (آسانا) و تمرین‌های تنفسی (پرانایاما) زیر نظر مربی و استاد حاذق یوگا می‌باشد. 

مهم است که بدانیم هر راه غیرطبیعی که تلاشی باشد برای دستکاری بیرونی روی مراکز انرژیایی بدن، ممکن است صدمات و بهم‌ریختگی‌های جبران‌ناپذیری به دنبال داشته باشد.

عدم قضاوت و مقایسه

چنانچه در هاتا یوگا و در انجام وضعیت‌ها و حرکات، خودمان را با خطکش ذهنی‌مان ارزیابی کنیم که مثلا در فلان وضعیت پاهایمان چقدر بالا رفت، در این وضعیت چقدر انعطاف داریم و مواردی از این قبیل، در زمان‌هایی که برای ما محدودیت‌های فیزیکی پیش می‌آید، صدمات فیزیکی یا پیری را تجربه می‌کنیم و  انعطاف‌پذیری ما کم می‌شود، ممکن است در تلۀ ذهنی بیافتیم که دیگر مثل قبل نمی‌توانیم یوگا کنیم و فکر کنیم که شکست خورده‌ایم. 

این تلۀ ذهنی از اینجا نشأت می‌گیرد که ما یوگا را درک نکرده‌ایم و این تصور را داریم که یوگا صرفا یک سری حرکات و وضعیت‌های آکروبات و نمایشی هستند. باید بدانیم که در این زندگی که همچون سفری است، جسم ما وسیله نقلیه‌ای است برای بردن ما به این سفر. اما ما وسیله نقلیه نیستیم.

هارمونی بدن فیزیکی با سطوح دیگر

برای رسیدن به تعادل و سلامتی و آرامشی که هدف یوگا هست، باید بدن فیزیکی ما – آنامایا کوشا – با سطوح دیگر وجود ما و با بدن‌های دیگر در هارمونی کامل باشد.

از این رو صرفا ورز دادن بدن و انعطاف‌پذیری و کشش‌ها نمی‌تواند هدف محض هاتا یوگا باشد، بلکه هدف هاتا یوگا رساندن بدن فیزیکی، ذهنی، روانی، انرژیایی و دیگر لایه‌های ظریف‌تر وجودمان به تعادل و هارمونی است.

فواید هاتا یوگا چیست؟

فواید هاتا یوگا عبارتند از:

۱. افزایش انعطاف‌پذیری و تقویت عضلات بدن

۲. بهبود تعادل و هماهنگی بدنی

۳. کاهش استرس و ایجاد آرامش ذهنی

۴. تقویت سیستم ایمنی بدن

۵. بهبود تنفس و ظرفیت ریه ها

۶. بهبود تمرکز و وضوح ذهنی

۷. افزایش انرژی و کاهش خستگی

۸. تنظیم فشار خون و بهبود سلامت قلب

۹. کاهش دردهای عضلانی و مفصلی

۱۰. تقویت خودآگاهی و تعادل احساسی

تمرین هاتا یوگا در خانه و خطرات احتمالی

تمرین هاتا یوگا در خانه راهی ساده و مؤثر برای تقویت جسم و ذهن است و به هیچ تجهیزات خاصی نیاز ندارد؛ تنها با یک زیرانداز یوگا و کمی فضای آزاد می‌توانید آغاز کنید. حرکات هاتا یوگا شامل آساناها (وضعیت‌های بدنی) و تمرینات تنفسی (پرانایاما) هستند که به شما کمک می‌کنند تا انعطاف‌پذیری بدن را افزایش داده و استرس و تنش‌های روزمره را کاهش دهید.

این تمرینات در خانه، برای آرامش ذهن و تقویت تمرکز ایده‌آل هستند و به راحتی می‌توانند بخشی از برنامه روزانه شما باشند. با تداوم در انجام هاتا یوگا در خانه، از فوایدی مانند افزایش انرژی، بهبود کیفیت خواب و تعادل روحی و جسمی بهره‌مند خواهید شد.

با این حال، تمرین یوگا بدون نظارت مربی، ممکن است با خطراتی همراه باشد. انجام نادرست حرکات یا رعایت نکردن اصول ایمنی می‌تواند منجر به فشار بیش از حد بر عضلات و مفاصل و ایجاد آسیب‌هایی مانند کشیدگی عضلات، التهاب مفاصل یا درد در نواحی حساس مانند کمر شود. علاوه بر این، عدم آگاهی از محدودیت‌های جسمی شخصی ممکن است باعث شود فرد به حرکات پیچیده‌تر از سطح خود بپردازد، که خطر آسیب‌دیدگی را افزایش می‌دهد.

بنابراین، توصیه می‌شود افرادی که در خانه تمرین می‌کنند، ابتدا با اصول پایه یوگا آشنا شوند، از منابع معتبر آموزشی استفاده کنند، و اگر امکان دارد، به مشاوره یا راهنمایی مربیان حرفه‌ای دسترسی داشته باشند تا تمرینات را با اطمینان بیشتری انجام دهند.

نتیجه گیری

هاتا یوگا، رقصی است بین جسم و روح که در آن حرکات نرم و آگاهانه، قلب و ذهن را به هم پیوند می‌دهد. این شیوه با تأکید بر تنفس و حرکات بدنی در کنار انجام مدیتیشن، به ما فرصتی می‌دهد تا از دنیای شلوغ و پر از استرس بیرون بیاییم و لحظاتی را برای کشف خود و ارتباط با وجود خویش اختصاص دهیم.

در حین اجرای آساناها، ما یاد می‌گیریم که چگونه تنش‌ها را رها کنیم و با هر دم و بازدم، بارهای احساسی را به زمین بگذاریم. هاتا یوگا ما را به سوی آرامش درونی و بیداری آگاهی هدایت می‌کند و به ما نشان می‌دهد که هر حرکتی، هر نفس، می‌تواند پل ارتباطی باشد به دنیای احساسات عمیق و واقعی‌مان.

این سفر، نه تنها به تقویت جسم و بهبود انعطاف‌پذیری منجر می‌شود، بلکه ما را به فهم عمیق‌تری از خود و جهان اطراف دعوت می‌کند، جایی که عشق، صلح و شادی در انتظار ماست.

به طور خلاصه در پاسخ به سوال هاتا یوگا چیست و هدف آن چه می‌باشد می‌توان گفت که در این سبک از یوگا که شاخه فیزیکی یوگا می‌باشد با انجام آساناها (وضعیت‌ها) و پرانایاما (تمرینات تنفسی) و شات کارماها (پاکسازی‌ها) در کنار سایر مراحل یوگای هشتگانه، می‌توان به سلامتی جسم و ذهن و آرامش روحی که هدف اصلی یوگا می‌باشد دست یافت.