پراتیاهارا در یوگا {انواع و روش های عملی + فواید پراتیاهارا}

چند بار در طول روز تلفنتان را برای چک کردن ایمیل‌ یا شبکه‌های اجتماعی به دست می‌گیرید؟ چقدر برای تلویزیون وقت می‌گذارید؟ آیا متوجه شده‌اید که چقدر از توجه شما به دنیای بیرونی شما معطوف می‌شود و دائماً از یک چیز به چیز دیگری تغییر می‌کند؟

با زندگی در عصر دیجیتال، زندگی روزمره ما مملو از جریان مداوم اطلاعات است. این جریان بی‌پایان محرک‌ها از طریق حواس پنج‌گانه می‌تواند طاقت‌فرسا باشد و ما را از آرامش درونی مان دور می‌کند. اما در این مقاله پراتیاهارا در یوگا پی می‌بریم که در واقع یافتن سکون در دستان خود ماست. با ادامه این مقاله از صمدی یوگا با ما همراه باشید تا با اهمیت و انواع و همچنین فواید پراتیاهارا بیشتر اشنا شوید.

پراتیاهارا چیست؟

پراتیاهارا (Pratyahara) پنجمین مرحله از مسیر هشتگانه پاتانجلی، به معنای «بازپس‌گیری حواس از دنیای ملموسات» می‌باشد. پراتیاهارا مرحله‌ای مقدماتی برای مدیتیشن است.

پراتیاهارا از دو کلمه پراتی (praty) به معنی بازپس‌گیری و آهارا (ahara) به معنی غذا می‌باشد و در اینجا غذا به هر محرک بیرونی اطلاق می‌شود که ذهن از آن تغذیه می‌کند. 

حکیم بزرگ پاتانجلی در یوگا سوتراها مسیر هشتگانه‌ای را برای یوگا ترسیم کرده است که شامل یاما، نیاما، آسانا، پرانایاما، پراتیاهارا، دهارنا، دیانا و سامادی می‌باشد. چهار مرحله اول یاما و نیاما و آسانا و پرانیاما به شاخه فیزیکی یوگا یعنی هاتا یوگا مربوط می‌باشد و چهار مرحله دیگر پراتیاهارا، دهارنا، دیانا و سامادی به راجا یوگا یا یوگای کلاسیک و شاهانه مرتبط است.

از آنجایی که هر مرحله برروی مرحله قبل از خود بنا شده است، می‌توان گفت پراتی اهارا مقدمه‌ای برای مراقبه درنظر گرفته می‌شود. پراتیاهارا با کشیدن توجه از بیرون به درون، ویکریتی یا اختلالات ذهنی را کاهش می‌دهد و آرامش ذهنی مورد نیاز برای تمرکز و حالت‌های مراقبه را ممکن می‌سازد.

سه سطح آهارا

در فلسفه یوگا سه سطح آهارا یا غذا وجود دارد: غذای فیزیکی، حواس پنجگانه، معاشرت‌ها.

اولی غذای فیزیکی است که پنج عنصر ضروری برای تغذیه بدن را فراهم می‌کند: زمین، آب، آتش، هوا و اتر. 

دوم حواس پنجگانه است که غذای لازم برای تغذیه ذهن را به همراه می‌آورد - حواس شنوایی، لامسه، بینایی، چشایی و بویایی که عناصر ظریف را تشکیل می‌دهند: شنوایی / اتر، لامسه / هوا، بینایی / آتش، چشایی / آب و بویایی/زمین. 

سومین سطح آهارا، معاشرت‌های ما هستند، افرادی که در سطح قلبی با ما در ارتباط هستند و در خدمت تغذیه روح هستند و با گوناهای ساتوا، راجاس، و تاماس (ویژگی‌های اصلی هماهنگی، حواس‌پرتی یا اینرسی) بر ما تأثیر می‌گذارند.

اهمیت پراتیاهارا در یوگا

پراتیاهارا شامل کناره‌گیری از غذای نادرست، حواس نادرست و معاشرت‌های نادرست است. ما نمی‌توانیم تأثیرات ذهنی خود را بدون رژیم غذایی صحیح و روابط صحیح کنترل کنیم، اما اهمیت اولیه پراتیاهارا در کناره‌گیری یا کنترل تأثیرات حسی حواس پنجگانه است که ذهن را آزاد می‌کند تا به سوی درون حرکت کند.

پراتیاهارا با حذف حواس منفی، قدرت ایمنی ذهن را تقویت می‌کند. همانطور که یک بدن سالم در برابر سموم و عوامل بیماری زا مقاومت می‌کند، یک ذهن سالم نیز در برابر تأثیرات حسی منفی اطراف خود مقاومت می‌کند. اگر به راحتی با سر و صدا و آشفتگی محیط اطرافتان آشفته می‌شوید، باید به تمرین پراتیاهارا بپردازید. بدون آن نمی‌توانید مدیتیشن کنید.

انواع پراتیاهارا

چهار شکل اصلی پراتیاهارا وجود دارد: کنترل حواس (indriya-pratyahara)؛ کنترل عمل (karma-pratyahara)؛ کنترل پرانا (pratyahara-prana) و کناره‌گیری ذهن از حواس (mano-pratyahara). هر کدام روش‌های خاص خود را دارند.

کنترل حواس

ایندریا-پراتیاهارا، یا کنترل حواس، مهم‌ترین شکل پراتیاهارا است. بسیاری از ما از بار حسی رنج می‌بریم که نتیجه بمباران مداوم تلویزیون، رادیو، کامپیوتر، روزنامه، مجلات، کتاب است. جامعه تجاری ما با تحریک علاقه ما از طریق حواس عمل می‌کند. ما دائماً با رنگ‌های روشن، صداهای بلند و احساسات دراماتیک روبرو هستیم. ما با هر نوع اغماض حسی تربیت شده‌ایم. این شکل اصلی سرگرمی در جامعه ما است.

مشکل این است که حواس، اراده خاص خود را دارند که عمدتاً ماهیتی غریزی دارد. آنها به ذهن می‌گویند که چه کاری انجام دهد و با خواسته‌های بی‌پایان خود ما را آزار می‌دهند. ما آنقدر به فعالیت‌های حسی مداوم عادت کرده‌ایم که نمی‌دانیم چگونه ذهن خود را ساکت کنیم و گروگان دنیای حواس و جذابیت های آن شده‌ایم. ما به دنبال چیزهایی که برای حواس جذاب است می‌دویم و اهداف عالی زندگی را فراموش می‌کنیم. به همین دلیل، پراتیاهارا احتمالاً مهم‌ترین مرحله یوگا برای جامعه امروز ما است.

Indriya-pratyahara ابزاری برای تقویت روح و کاهش وابستگی آن به بدن در اختیار ما قرار می‌دهد. چنین کنترلی سرکوب نیست، بلکه هماهنگی و انگیزه مناسب است.

کنترل پرانا

کنترل حواس مستلزم رشد و کنترل پرانا است زیرا حواس از پرانا (انرژی حیاتی ما) پیروی می‌کنند. تا زمانی که پرانای ما قوی نباشد، قدرت کنترل حواس را نخواهیم داشت. اگر پرانای ما پراکنده یا مختل شود، حواس ما نیز پراکنده و مختل می شود.

پرانایاما آمادگی برای پراتیاهارا است. (برای اطلاعات بیشتر مقاله پرانایاما چیست را مطالعه کنید). پرانا در پرانایاما جمع می‌شود و در پراتیاهارا کنار می‌رود. متون یوگا روش‌هایی را برای کار روی پرانا از قسمت‌های مختلف بدن شرح می‌دهند، از انگشتان پا شروع می‌شوند و به هر جایی که می‌خواهیم توجه خود را متمرکز کنیم، پایان می‌یابد؛ بالای سر، چشم سوم، قلب یا یکی از چاکراهای دیگر.

کنترل عمل

ما علاوه بر اندام‌های حسی (مانند چشم و گوش)، اندام‌های حرکتی (مانند دست‌ها و زبان) را نیز داریم. ما نمی‌توانیم اندام‌های حسی را بدون کنترل اندام‌های حرکتی کنترل کنیم. در واقع اندام‌های حرکتی ما را مستقیماً در دنیای بیرون درگیر می‌کنند. تکانه‌هایی که از طریق حواس وارد می‌شوند از طریق اندام‌های حرکتی بیان می‌شوند و این ما را به درگیری‌های حسی بیشتر سوق می‌دهد. اما از آنجا که میل بی‌پایان است، خوشبختی به دست آوردن چیزهایی که می‌خواهیم نیست، بلکه بی‌نیازی از دنیای بیرونی است.

همانطور که دریافت صحیح حواس باعث کنترل اندام‌های حسی می‌شود، کار درست و عمل صحیح باعث کنترل اندام‌های حرکتی می‌شود. که شامل کارما یوگا است یعنی انجام کارهای لازم برای زندگی و اجتناب از کارهایی که مبتنی بر میل و ارضای حواس می‌باشد. کارما یوگا دارای دو بخش است: عمل یا خدمت بیرونی (سوا) و کنش درونی که از اشکال مختلف آیین‌ها (پوجا) تشکیل شده است.

کارما-پراتیاهارا را می‌توان با تسلیم کردن هر گونه فکر در مورد پاداش‌های شخصی برای کاری که انجام می‌دهیم، انجام هر کاری به عنوان خدمت به خدا یا بشریت انجام داد. بهاگاواد گیتا می‌گوید: «وظیفه شما این است که عمل کنید، نه اینکه برای کاری که انجام می دهید به دنبال پاداش باشید.» این یک نوع پراتیاهارا است. همچنین شامل تمرین ریاضت‌هایی است که منجر به کنترل اندام‌های حرکتی می‌شود. به عنوان مثال، آسانا را می‌توان برای کنترل دست‌ها و پاها استفاده کرد، این کنترل برای زمانی که به مدت طولانی در سکوت مراقبه می‌نشینیم مورد نیاز است.

کناره‌گیری ذهن

ما فقط در جایی که توجه ذهن خود را معطوف می‌کنیم تأثیرات حسی را دریافت می‌کنیم. ذهن همچنین اندام‌های حسی و حرکتی را هماهنگ می‌کند، برای مثال وقتی فنجانی را از روی میز برمی‌داریم با ارتباط دادن آنچه که چشم‌ها می‌بیند با حرکات دست به نوعی ما همیشه در حال تمرین پراتیاهارا هستیم. توجه ذهن محدود است و ما با کنار کشیدن ذهن از سایر تأثیرات به یک نوع حس توجه می‌کنیم. هر جا که توجه خود را معطوف کنیم، طبیعتاً چیزهای دیگر را نادیده می‌گیریم.

کنترل حواس در یوگا با بازپس‌گیری توجه ذهن از آن حواس انجام می‌شود. بر اساس یوگا سوترا، «وقتی حواس درگیر چیزهای بیرونی نمی‌شوند، بلکه از طبیعت ذهن تقلید می‌کنند، آن پراتیاهارا است.» به‌طور مشخص‌تر، مانوپراتیاهارا است – بازپس‌گیری حواس از اشیاء و هدایت آن‌ها به درون به سوی طبیعت خود، که بی‌شکل است. تفسیر ویاسا در مورد یوگا سوترا اشاره می‌کند که ذهن مانند ملکه زنبور عسل است و حواس مانند زنبورهای کارگر. هر جا ملکه زنبور عسل می‌رود همه زنبورهای دیگر باید به دنبال آن بروند. بنابراین مانو پراتیاهارا بیشتر در مورد کنترل ذهن است تا کنترل حواس، زیرا وقتی ذهن کنترل می‌شود، حواس به طور خودکار کنترل می‌شوند.

ما می‌توانیم با کنار گذاشتن آگاهانه توجه خود از تأثیرات ناخوشایند هر زمان که آنها ایجاد می‌شوند، مانوپراتیاهارا تمرین کنیم. این بالاترین شکل پراتیاهارا و سخت‌ترین آن است.

فواید پراتیاهارا

کسی که پراتیاهارا تمرین کرده می‌تواند به راحتی تمرکز کند. ذهنش همیشه آرام است. این کار نیاز به صبر و تمرین مداوم دارد. چند سال طول می‌کشد تا فرد در پراتیاهارا به خوبی تثبیت شود. کسی که بر پراتیاهارا تسلط دارد هرگز از حواس‌پرتی شکایت نخواهد کرد. او می‌تواند در مکانی در یک شهر شلوغ بنشیند و هر زمان که دوست داشت مراقبه کند. او غاری برای مدیتیشن نمی‌خواهد. یوگی با تمرین پراتیاهارا تمام حواس خود را از اشیاء حسی بیرون به درون برمی‌گرداند. پراتیاهارا به تمرین‌کننده قدرت می‌دهد. هنگامی که ایندریاها از اشیاء کنار می‌روند، می‌توانید ذهن را روی یک نقطه خاص متمرکز کنید. پراتیاهارا و دارانا به یکدیگر وابسته هستند. شما نمی‌توانید یکی را بدون دیگری تمرین کنید.

پراتیاهارا و سایر مراحل یوگا

پراتیاهارا به تمام مراحل یوگا مربوط می‌شود. همه مراحل دیگر - از آسانا تا سامادی - دارای جنبه‌هایی از پراتیاهارا هستند. به عنوان مثال، در حالت نشسته که مهمترین جنبه آسانا است، هر دو اندام حسی و حرکتی کنترل می‌شوند. پرانایاما حاوی عنصر پراتیاهارا است، زیرا ما از طریق تنفس توجه خود را به درون جلب می‌کنیم. یاما و نیاما حاوی اصول و شیوه‌های مختلفی مانند پرهیز از خشونت و رضایت هستند که به ما در کنترل حواس کمک می‌کنند. به عبارت دیگر، پراتیاهارا پایه و اساس تمرینات عالی یوگا را فراهم می‌کند و مبنای مدیتیشن است. 

پراتیاهارا با دهارانا نیز مرتبط است. در پراتیاهارا ما توجه خود را از حواس‌پرتی‌های معمولی برمی‌گردانیم. در دارانا ما آگاهانه آن توجه را بر روی یک شیء خاص متمرکز می‌کنیم، مانند یک مانترا. پراتیاهارا منفی است و دهارانا جنبه مثبت همان کارکرد اصلی است.

بسیاری از ما متوجه می‌شویم که حتی پس از سال‌ها تمرین مدیتیشن، به آن چیزی که انتظار داشتیم دست نیافته‌ایم. ارتباط تنگاتنگی بین مدیتیشن و پراتیاهارا وجود دارد. تلاش برای تمرین مراقبه بدون درجاتی از پراتیاهارا مانند تلاش برای جمع‌آوری آب در یک ظرف دارای نشتی است. هرچقدر هم آب بیاوریم دوباره بیرون می‌ریزد. 

در انتهای مقاله پراتیاهارا در یوگا باید گفت که پراتیاهارا روش‌های زیادی برای آماده‌سازی ذهن برای مدیتیشن ارائه می‌دهد. همچنین به ما کمک می‌کند از آشفتگی‌های محیطی که منشأ درد روانی هستند اجتناب کنیم. پراتیاهارا ابزار شگفت‌انگیزی برای کنترل زندگی و گشودن به وجود درونی ماست. جای تعجب نیست که برخی از یوگی‌های بزرگ آن را «مهم‌ترین مرحله یوگا» نامیده‌اند.